Datasets:

Galahallt

/

Panitikan-34

like 0

Jose Maria Rivera

dudungaw si rafael at pagkatapos ay sasabihing sakdal tuwa.) raf. artemio, naririto ang iyong mga magulang! (lalabas na nagdudumali sina. luis at.amalia.) luis at.amalia. (yayakapin) artemio!. anak kong mahal! (yayakapin) anak ko! patawarin ninyo kamil!. pinatatawid kana namin!. (makikita si esperanza pa pakatingin lamang sa kanila na waring takot at tatawagin.) esperanza halika!. esp. (lalapit ng patakot) patawarin mo na po kami!. (ititindig at yayakapin si esperanza.) pagtindig, esperanza, at ikaw ay pinatatawad namin!. ako, oo, ako ang siyang lalo mo pang dapat patawarin dahil sa pagapi kong ginawa sa iyo. sila rin at si mateo. (mula sa pintuan) se puede? patuloy po kayo!. ginoong notario. art. (ap) ano ang ibig sabihin nito? naparito po ako upang ipagbigay alam sa inyo ang huling habilin at pasya ng isang amain ng inyong asawa. (kay artemio) art. (pataka) ng aking pong asawa? (ang lahat ng mga panauhin ay mapataka. lalo na si esperanza.)

Jose Maria Rivera

isang amain nila (ituturo si esperanza) na siyang lalong mayaman sa misamis na nagngangalang pedro abelario, na kamamatay pa lamang sa bayang ito ay inihalal niyang tunay na magmamana sa lahat ng kaniyang pag aari. art. (kulang pa din ng paniwala) tunay nga po ba? at sa katotohanan, ay, naririto po ang testamento, at sampu ng lahat ng kayamanan. (bubuksan ang kanyang tangang kartera, at ibibigay ang testamento, mga dokumento at mga salapi.) art. (boong galak) esperanza, mama, papa. (pataka) ano ang nangyayari? art. (matuwa). si esperanza ay heredera ng lahat ng mga kayamanan ng isang amain niya na kamamatay lamang. at talos ninyo kung magkano? limang pung libo. tunay nga ba? art. oo, at naito, inyong malasin!. (ipakikita ang testamento.) mayaman pala si esperanza!. esp. ganiyan nga ang patunay, mga ginoo ng notario, nguni'huwag ninyong ipalagay na ang gayon ay magpapabago sa aking paguugali.

Jose Maria Rivera

ang yaman sa biglaang sabi, ay hindi ko kailangan, kundi, ang kapatawaran lamang ng mga nagagalit sa akin. nasa ko po ang mahirap! mabuting puso!. esp. (kay artemio) artemio, ang kayamanan kong nagbuhat sa aking mamang kamamatay pa lamang, ay ipinagpapaubaya ko as iyo. nais ko lamang sanang ang dalawang hati, ay ipagpagawa ng isang paaralan para sa mga anak ng mahihirap; at, isang bahay ampunan para sa mga laging sinasahol ng palad; para sa mga anak ng kahirapan. tinutulutan mo ba ang gayon? art. (magalak) nang boong puso!. (sa lahat ng kanyang panauhin) mga kaibigan!. tumubo rin ang aking inihasik na mga pangaral!. (tatabanan sa isang bisig si esperanza). naito ang ninasa kong tubusin: (boong puso). kahapon, siya'makasalanan, at ngayon ay tunay ng malinis. siya ang aking esperanza; ang pag asa kong naging katunayan!. dapat matanto ng lahat na hindi ang bawa'nalublob sa burak ng kasamaan, ay hindi na bubuti! naito si esperanza na siyang tunay na saksi!.

Jose Maria Rivera

larawang tunay ng mga nagbabagong buhay!. (lahat ng mga panauhin, ay mapapamaang: ang manggagawa ni. luis, ay yayakapin ang dalawa ni artemio at esperanza samantalang, ang mga kaibigan naman nito ay magagalak na tatabanan si artemio sa kamay. ang sa gayon ay unti unting malalaglag.)

Engracio L. Valmonte

kahi'saang tumatahip na lupa ako maparoo'hintayin mo ang sulat ko, bago ka lumiham sa akin. ang hindi pagkakaroon ng katuparan ng ganyang pangakong iniwan ni teang kay tirso ay di sasalang lumilikha na ng kabalisahan sa kalooban ng makatang ito, pagkatapos na magdaang sunodsunod ang ilang araw sa gitna ng kanyang mainip na paghihintay. nang gabing marinig niya ang ganyang mahigpit na pangako sa bibig ng kanyang kasi, ay di niya inakalang pakatatagal na ng gayon ng hindi siya tatanggap ng sulat, palibhasa, kung totoong sa nueba esiha lamang ang uwi, ay di naman kalayuang gaano ang nasabing lalawigan upang mabilangan ng maraming araw ang lakad ng koreo hanggang maynila. nguni'ngayong panay na wala po ang isinasagot sa kanya ng tagadalang sulat kailan pa ma'ito'kanyang abatan sa pagdating at pagtanungan ng bagay na inaantabayanan, ayawayaw man niyang maghinala ay hindi rin siya makalaban sa sarisaring bintang na naguumukilkil sa kanyang ulo.

Engracio L. Valmonte

kung minsan ay malarawan sa kanyang panimdim ang di bagong pangyayari na pagkakapariwara ng matimyas na pagasa ng isang lalaking paris niya na mapalayo sa kinaroroonan ng kanyang giliw. ang dalaga at ang binata, bago magtalikod sa isang pahimakas na paguulayaw, ay nagsusumpaang sinoman sa kanila ay di magmamaliw, mananatili kapwa sa kawagasan at pagtatapat hanggang sa huling tibok ng puso. ang lalaki ay maiiwang buongbuo ang pagasa sa pangako ng babae: magtataman sa pagaaral, lilimutin ang pagbubulagsak, magbabawas ng nilibotlibot at pagaaksaya ng panahon, sa paguupanding pagdating ng tipanan, pagkatapos ng pagaaral ay lalo siyang magiging karapatdapat sa mata'pagmamahal ng kanyang liyag. datapwa'ang babae, na kapatid ng kahinaang loob at hinlog ng pagkasalawahan, ay madaling nagmamaliw, lumilimot sa pangako at kumikita ng bagong ligaya sa lilim ng pakikipagsuyuan sa iba.

Engracio L. Valmonte

oh, gaanong pagasa ng lalaki ang nalibing sa laot ng kapariwaraan, sanhi sa ganyang pagkakabilanin ng di iilang babae!. at, si teang at si tirso ay naging isang dalaga ri'isang binatang nagsumpaan na walang maglililo ni magmamaliw bago naghiwalay. tulad sa karaniwang nangyayari, si tirso ay naiwan ding walang tanging kasama sa tanang sandali kundi ang walang pasubaling pananalig sa kadalisayan ng budhi at matibay na panghahawak sa kadakilaan ng pangungusap ni teang. nasaan ang katuparan ng pangakong iniwan sa kanya ng babaeng ito? bakit walang sulat? siya kaya, si tirso, ay magiging isa rin diyan sa mga lalaking nawalatan ng dibdib at nalurayan ng puso sa ulos ng balaraw na walang pangigiming itinatarak ng babae? at si teang kaya naman ay isa pa ring babaeng katulad ng di iilang kabaro niya na humahalakhak lamang sa harap ng bangkay ng mga pusong kanilang pinaglalaruan?. hindi naman magkakagayon marahil.

Engracio L. Valmonte

ang nawiwika ng naninimdim na makata, kung dumarating sa dakong ito ang kanyang pagninilaynilay. at ang pinakatubig na pangpatay sa siklab ng masusungit na hinala, ay ang ganitong kanya ring nawiwika: kaipala'hindi lamang siya magkapanahon sa higpit ng pangangalaga ng kanyang ina. kung nababanggit namang ganito ang ina ni teang, ay kasunod nang agad na magugunita ang ibinalitang pagayaw sa kanya ng matandang; iyon dahil sa kanyang pagkamason. ang kanyang pagkamason ay bikig na humahalang sa lalamunan ng naturang matandang nabubulagan ng pananampalataya'nahihibuan ng mga tagapangalaga ng kadiliman, kaya'kailan man ay hindi nga yata makatutuloy na maluwag sa loob ang kanyang malinis na pakay. at dito siya untiunting nahihila ng pagaakalang marahil ang babaeng pinagsisimpanan niya ng lahat ay nagbabago na nga ng loob at tumataliwakas sa kanilang salitaan.

Engracio L. Valmonte

subali'ang salitaan naman nila ay di na isang salitaan lamang na maaari pang talimuwangin kung ibig: yao'isa nang sumpang hindi mababawi, isang pagkakabuhol ng palad na di na muling makakalag. diyata'ang kapangyarihan ng magulang ay makapanghihinaig pa'makawawalang halaga sa sinumpaan ni teang na pakikiisang palad sa kanya? dito ay di na maitugon ni tirso ang hindi ikapangyayari ng ganyang hinuha. nalalaman niyang sa salitaang kinasasangkutan ng isang magulang at isang asawa, ang una ang dapat pahalagaha'kilalanin, kasakdalang itong huli ay maduhagi at mapawakawak. isang kawikaang kagalanggalang ang nagsasabing sampu mang asawa ay makikita kung mawala, datapwa'hindi ang isang magulang. nakilala ni tirso si teang na isang anak na may likas na pagkamagalangin sa kalooba'pasya ng magulang saka nagtataglay pa ng isang pananampalatayang di kuno'nasusumang sa ganang kanya.

Engracio L. Valmonte

maliwanag pa kayang hinagapin, sa gayong paghihintay na walang napapala kundi pagkabigo, na ang pagkakaibang iyan ng kanilang pananampalataya, na siyang nasasabing sanhi ng pagayaw ng ina, ay siya rin namang maging dahil ng di pagdating ng sulat na pinakahihintay? singkad na isang linggo ang nagdaang kay tirso ay walang iniiwan kundi ang mga bakas ng kalumbayang halos ikasaid ng kanyang paniniwala sa kabanalan ng kaluluwa ng babaeng pinaguukulan niya ng boong pagirog. samantala, ang nangyaring pagkakabawi sa kolehio kay teang, saka ang hindi pagkaganap ng pangako ni tirsong paglalathala sa pahayagan ng larawan ng marilag na babaeng iyan na nagtagumpay sa timpalak ay hindi sa nabanggit na makata lamang nakababahala kundi gayon din sa mga manunulat sa pahayagang pinagtagumpayan, saka sa di iilang kaibigang tumangkilik sa natukoy na kandidata.

Engracio L. Valmonte

sa tanggapan ng mga tagapangasiwa ng karnabal sa luneta ay nangahahanay na ng boong ayos ang nagpapangagaw sa gandang mga larawan ng mga kandidatang nangagsipagwagi sa timpalak ng isa'isang pahayagan, bukod tanging hindi mahangaan ng balanang nagsasadya roon ang larawan nga ni teang. nang araw na iyon, tanghali ng ika ng disyembre. huling araw ng nanghihimakas na taong at samantalang si tirso'walang kibong nakapangalumbaba sa isa sa mga bukas na durungawan ng kanyang tahanan, ay natanaw niyang papalapit ang ilang lalaking malayolayo pa'nagtaastaas na ng kamay at humuhudyat sa kanya. at kanyang nakilala na ang mga dumarating ay ilang kaibigang kawal ng panulat, ilang kasamahan sa larangan ng panitikang tagalog. panhik kayo, mga kasama! isinalubong ni tirso sa nagsisirating. may aginaldo bang nakahanda? agad itinanong buhat sa lupa ng isang singliit ni paguia. kahi'wala ay mayroon din. pangiting naitugon ng maybahay na makata. huwag kang magbiro'sadyang totohanan itong lakad namin!

Engracio L. Valmonte

anang isa namang singlaki ni sochong. at noon di'sabaysabay ang nagsirating na umakyat sa hagdanan. matulin namang sinalubong ni tirso. ang mga manunulat, na kung sabihin ng iba'mga hibang, ulol, sinungaling, nguni'ang totoo'nakapagguguho ng kahakaharian at nakapagbabangon ng sangbasangbayanan wika nga ng isang guro, kung magkasamasama'magpalagayan ay talo pa iyang tunay na magkapatid na ipinanganak ng iisang ina. sa kanila, ay wala niyang pagtutumpik. bawa'salitang gamiti'kataga ng katapatang loob, bigkas ng kaisang damdamin, pahayag ng panibulos na pagtitiwala. kaya'sa paguusap nilang yaon ay pawang ngiti ng saya at sigla ng pagbibiro ang naghari sa lahat. silveira, ang pagkapanhik ng lahat ay sinabi ng nakasalaming kamukha ni tirso, bagong taon bukas, at sukat nang mahulaan mo ang bagay na aming ipinagsadya ngayon dito. ano ang aginaldo namin? bukas pa pala naman ang bagong taon, eh, ngayon pa'aginaldo na ang inyong itinatanong! ipinakling natatawa ng tinukoy.

Engracio L. Valmonte

higit sa panghihingi ng aginaldo, ang ipinarito nami'isang paniningil, isinambot naman ng isang singtaba ni kando. magbayad ang may utang! isinusog pa ng malakas tatawang kaboses ni sauro. sa ako'walang utang na dapat pagbayaran! ang tugon ng makata. nasaan ang larawan ng ating reyna dorotea? ang tanong pang tila nanunumbat ng mataba. ang nasambit na lamang ni tirso. ang katlo ng isa pa. oh!. ang habol pa rin ng isa. isinusog naman ng iba. at ang malakas na tawana'nagsumikip sa loob ng bahay. nahan ang pangako mong larawan? ang halos panabay pang iniusisa ng mga panauhin paghulaw ng tawanan. biglang nagtago ang mga badha ng ngiting nagsipanungaw sa mga labi ng makata. at nakapagpanumbalik ng lungkot sa diwa niya ang gayong binanggit at ipinagkatawanan pa ng kanyang mga kaharap. oh, kung natatalos lamang ng langkay na yaon ng mga palabiro ang bagay na nagpapaulap sa kanyang gunamgunam!

Engracio L. Valmonte

mga kasama, ang itinugon ni tirsong walang kangitingiti, tila sa bagay na iya'talagang masisira ako, nguni'. hindi ako ang maysala. magpapakasira, saka maghihinaw!. talagang sinungaling na makata! saka maramot! palibhasa'hindi ninyo nalalaman ang nangyayari! ang tanging naipakli ni tirso. at talaga bang may nangyayari na? ha ha ha ha! wala; anhin mang timbangin ni tirso ay hindi makagigitaw at lulunurin lamang sa biro ang anomang paliwanag na ipahiwatig niya sa harap ng kawang yaon ng mga may kato sa katawan. mahanga'magsawalang kibo na lamang.

Engracio L. Valmonte

nasa sandaling iyon ng pagkatila hinahalong binusa ang mga panauhin ng makata, na, mayroong bumubuklat sa mga dahong sariwa ng kanyang kalupi, kaluping kinatitipunan ng sarisaring hiyas at kayamanan ng tulang tagalog, mayroong naghahamon ng ahedres, domino at dama, saka mayroon pang nagaagawan sa paghanap ng larawan ni teang sa makapal na album na inabutang nasa ibabaw ng sulatan nang walang anoano'nakarinig sila ng mga kaluskus ng isang sasakyang biglang tumigil sa tapat ng bahay. datapwa'nakita nilang ang tinurang sasakya'muling lumalakad at papalayo na, na kinalululanan ng isang babaeng nagtatago ng mukha'ayaw manding pakilala. ang naging tanungan ng isa'isa, ah, marahil siya ang ating reyna dorotea! at noon din ay may narinig naman silang kumakatok na tao sa pinto sa lupa. at nang kanilang dunghali'natunghan ang isang babaeng anyong alila na may bitbit sa kamay na isang magandang buslo ng mga bulaklak.

Engracio L. Valmonte

ang mukha ng babaeng iyon ay dating kilala ni tirso, kaya'oras na makita'dagli siyang nanaog na sumalubong. ang mga pilyong panauhin naman ay di na nakapaghintay: nagpanakbuhan pang nangagsipanaog din, sa paglulunggating agad na matalos ang ibig; sabihin ng gayong biyayang balot ng hiwaga. nguni'ang babaeng nagabot ay di na nila nakita. at maliksing umalis oras na maisakamay ni tirso ang isang liham na nasa munting sobre, saka ang buslong yaon ng bulaklak na pinagkaguluhan ng mga katoto ng naturang makata. makatang mapalad! ang bulalas ng lahat, pagkamalas sa gayong handog na kapagkaraka'sinapantaha nang padala ng magandang si teang. at sa boong kapalagayang loob at malaking pananabik na tila may lakip pang lihim na pananaghili, ay pinakasiyasat ang boong kayarian ng bagay na yaong likhang di sasala ng mga kahangahangang kamay ng isang tunay na alagad ng arte. pagkagandaganda! ang wika na namang namutawi sa bibig ng tanan singganda ng puso ng babaeng nagbigay!

Engracio L. Valmonte

at si tirso, na pinaghaharian ng ilang lihim na paghahaka, ay di makahuma. talagang maganda nga'kalugodlugod ang handog na iyon! isang munting pangnan na yari sa panay na bulaklak, mga saglitsaglit na bulaklak ng mga sariwa'nagbabanguhang bioleta, pitimini, klabel, tsampaka, kampupot, ilangilang, rosas de pasion, alehandria, kamuning at kung anoano pang hiyas ng mga halamanan sa singgalong; na binagayan ng mangilanngilang dahon ng papwa, malba rosa, at mga baging ng kadena de amor; na walang tanging laman kundi isang kalapating singputi ng gatas, na sa kanyang makinis na tuka'taglay ang isang munting tarhetang may ginintuang titik. ang tarhetang ito'pinagsambilatan ng mga kaibigan ni tirso, palibhasa ay hinuhulaang dito nahahabilin ang boong hiwaga ng handog na yaon. at sa isang daan ng mata'ganito ang nabasa ng lahat: sa karangalan ng makatang kapatid ng mga salamisim kay tirso silveira: alangalang sa kadakilaan ng bagong taon.

Engracio L. Valmonte

kalakip ang pusong nagtatangi ni gayon na lamang ang pagkakaingay ng di magkamayaw na mga kaibigan ni tirso sa harap ng handog na yaong nakapananaghili. mula sa silong hanggang sa bahay, ang panunukso'siya na lamang inaatupag. sadyang kung sa taas ng kapalara'wala tayong ikaaabot kay silveira! ang wika ng pandak. tatawagin pa ba namang mapagwaging makata, kung hindi talagang karapatdapat sa ganyang palayaw! ang agaw naman ng tila higante sa taas at laki. mabuhay ang mapalad! mabuhay ang mapagwagi! ang katlo pa ng nakasalamin. ang isisigaw ko, kapag ako'hindi ipinakilala ni silveira sa masintahing iyan na si elsa balboa, isinabad pa rin ng malakas tatawa. di mo ba nakikilala ang elsang iyan? ang halos magkatiyap na tanong sa nagsalita ng kanyang mga kasamahan. atrasado ka rin pala! idinugtong pa. sino nga ba ang babaeng ito? walang iba kundi ang mestisang kaluluwa at buhay ng mga sayawan dito'ng alinmang malalaking piging at pagtatao!

Engracio L. Valmonte

ang mestisang nakita kong minsan sa lamayan ng aklatang bayan balu ku na ketang misterio subali'ang mga patilanduya'hindi humangga sa pagkabatid na si elsa balboa ang nagukol ng magandang handog na iyon kay tirso silveira. lalong nagdulot ng malaking alingasngas na hindi matimpi ang pagkatalos na ang pagkamakata ni tirso ay naglalayag pala sa dalawang bangka, naliligo sa dalawang batis. kahapo'isang dorotea iris daw ang ipinakitunggaling kandidata sa isang pahayagan; ngayo'isang kaakitakit na mestisa naman ang may kalapati'bulaklak na iniaalay. katangian ng makatang labis na nakatawag sa pananaghili ng mga lalaking may malilikot ding isip! at si tirso, na di naninibago sa gayong kilos at palagay ng taga kamanunulat niya, ay gumamit noon ng lubos na paglilihim.

Engracio L. Valmonte

at sa tulong ng kanyang maayos na pakikiagpang sa mga kaharap, ay nagawa niyang ibaling sa iba'ibang bagay ang kanilang salitaan, hanggang sa nang lisanin siya ng mga pilyong yaong kung sa kilos lamang hahatula'mawiwikang hindi makagagawa ng anoman, ay di na napagukulan ng kahi'isang kataga, ang sinoman kay teang at sa mestisang kay elsa. pagkapanaog ng mga panauhi'saka lamang inilabas na binasa ni tirso ang kalatas na ibinigay na lihim sa kanya ng alila ng kaibigang mestisa. at ganito ang natunghayan: ibig mo bang makatanggap ng ilang balitang mahalaga ukol sa iyong kasaysayan? kung gayon, ay hinihintay kitang magpapaunlak na makisalo sa akin mamayang gabi, yamang gabi rin lamang ito ng mga pagpupuyat, at sa pagsasalo nati'saka ko ibabalita sa iyo ang ilang bagay na totoong kanaisnais na iyong matalastas hangga'may panahon.

Engracio L. Valmonte

pagkakai'magpapasyal pa tayo sa escolta, at manonood sandali ng sayawan sa plaza moraga, bago pagkatapos ay dadalo tayo sa pandakan sa isang di karaniwang piging na ipinagaanyaya ng isang tagaroong matalik na kaibigan ng aking kapatid. kapag hindi ka dumating, ay ituring mong nabigo na naman ang isa sa mga ninanasa nitong kapatid mong walang itinatangi sa ubod ng kanyang puso kundi isa. naghihintay,. habol tanggapin mo sa maydala nito ang isang maralitang handog. isang kibit lamang ng balikat ang ginawa ni tirso pagkatalos sa laman ng sulat, saka pangiting nasabi ang ganitong mga kataga: may katuwiran na nga kaya akong magturing sa sarili na mapalad na, dahil sa ganitong buhay na tinatawid ko?.

Engracio L. Valmonte

kung may hilig sa pagsusuri sa taglay na kahulugan ng bawa'bagay na nangyayari ang makasusubaybay sa lakad ng katangitanging buhay ni elsa, ay sukat nang mapaghalata ang isang katotohanan na bawa'gawi, kilos at pangugusap ng matalinong mestisa ay dili ang hindi nasasalig sa alinman sa mga sadya niyang layon at lihim na hangarin. kaya, kung isasagunita ang pangyayaring ikinatuwa niya ng gayon na lamang ang balitang galing sa malaking kababalaghang ipinaghimala ng martir na si pari casio sa bahay ni donya basilia ay kaagad matatanggap na isa mga talagang dapat niyang gawin ang kanyang ginawang pagaanyaya kay tirso na siyang makaabay niya sa pagdalo sa pandakan upang makipaglamay sa isang malaking piging at isang magdamagang sayawang ipasasalubong sa manigong pasok ng pumipintong bagong taon.

Engracio L. Valmonte

minarapat nga ng mestisa na ang makatang sa palagay niya'nagbabagong loob sa kanya ay siya niyang makasama sa pagsasadya sa pandakan, upang sa gayon ay magkaroon siya ng pagkakataon na mailipat sa kabatiran ng tinukoy na makata ang balitang kanyang natanggap tungkol sa nangyari sa san lazaro. at, binubuko pa lamang sa isip ang ganitong balak ay malunodlunod na ang puso sa di masayod na kagalakan. para na niyang natatanaw, kahi'malayolayo pa, ang mabuting magiging wakas ng kanyang mga gagawin. inaasahan kong hindi ipagwawalang bahala ni tirso ang aking sulat, ang naibulong sa sarili sa gitna ng kanyang pagmumuni. kapag nabigo pa naman ako sa pagkakataong ito'talaga na lamang na sa kasawian ako nauukol.

Engracio L. Valmonte

nalalaman niya na sa gabing yaon na kanyang ipinagaanyaya ang isang pagsasalo, ang kapatid niya'hipag ay hindi daratnan ni tirso sa bahay, sapagka'ayon sa gayakang pinagkasunduan, hapon pa ng araw na iyo'magpapauna na sa pandakan ang magasawa upang dalhin ang ilang bagay na iaalay sa maypiging. kung si elsa ay maiiwan, ay sapagka'gayon ang kanyang pinakikunang hilingin sa kapatid at hipag, at di umano'ayaw siyang tantanang hindi isabay sa pagparoon ng ilang binibining masdaraan sa kanyang bahay sa gabing iyon. at ang gayo'kanyang binalangkas, upang madulutan nga ng kasiyahan ang mga mithi ng kanyang kaluluwang lihi at isinilang sa biyaya ng kaligayaha'tamis ng buhay.

Engracio L. Valmonte

hangga'hindi niya nakukuhang masarili ang paghahari sa puso'kalooban ng makatang kinahihibangang labis ng kanyang boong pagkababae, at hangga'nagugunita niyang may isang mulalang taga lalawigan na kinabubulagan ng mga paningi'tila nagkakapangalan sa pitak ng dibdib ng nabanggit na makata, sa pakiramdam ng mestisa ay palusong na yata sa libingan ang tungo ng kanyang kabuhayang di pa gaanong nagnanawnaw ng ligaya sa pakikihalubilo sa daigdigang ito. at yamang nalalaman niyang gayon, ay kautangan na naman niya ang gumawa ng tanang marapat gawin, upang maiwasan ang bumabalang kapariwaraan.at ang tao ay nalikha na may isip na kasama ang narinig niya sa isang tula ni tirso. at ang isip na iya'nakay elsa: kinakailangang gamitin niya sa lahat ng bagay at sa lahat ng pagkakataon.

Engracio L. Valmonte

nararamdaman niyang ang kanyang puso ay tinitibukan ng walang kasingdubdob na pagibig sa makatang si tirso; nahahabilin naman sa isip niya ang paglikha ng tanang kaparaanang kailangan upang masunduan ang ikapagtatagumpay ng pagibig na iyan. ang tunay na katamisang idinudulot ng pagibig ay di maaaring sayurin ng kahi'sino, samantalang ang puso ay ipinasisikil sa makipot na galawang gawa ng pagpapakunwari, ng pagbabalobalo at ng kung sabihi'pakikibagay sa lakad ng kaugalian. ang hinhin, yumi, kahihiyaan. ano ang mga katagang ito kundi mga patibong lamang na nililikha ng kapisanan upang mapagkasanhian ng pagkaduhagi ng mga kaloobang madaling malamuyot at ng mga damdaming walang tatag sa pakikilaban sa habagat ng buhay? ang tunay na tamis ng buhay ay wala sa parating pagpapakunwari, sa pagimpit na palagi sa mga dalisay na itinitibok ng damdamin.

Engracio L. Valmonte

namamali iyang mga nagpapalagay na kabanalan ng isang babae ang tuwina'kikimikimi, hindi makapagpahayag ng kanyang isinasaloob, ilas na parati sa bahagyang silay ng mata ng kapwa. ang nararapat ikakimi, ang nababagay ikahiya, ay wala kundi ang anomang baga'at gawang nangangahulugan ng pagkakasala. nguni'pagkakasala baga ang pagsunod sa malalayang pitlag ng pusong dumaramdam ng paggiliw? ang pagkakasala, ay ang pagsuway sa iniaatas ng pusong iyan. nararapat nang mawakasan ang mga paghihirap kong ito! ang nanggigitil na nawika, matapos paglimilimiin ang ganyang hakahakang sarilingsarili ng kanyang pagkamestisa. at, nang sumapit ang gabing idarating ni tirso sa kanyang bahay, si elsa ay kinahalataan kaagad ng mga alila ng isang kabalisahang hindi mailingid. sa loob ng bahay ay lumabas masok siyang kung minsa'sasayawsayaw at kung minsan nama'huhunihuni ng alinman sa mga kundimang kanyang nakakagiliwan.

Engracio L. Valmonte

mayamaya'siyang lalapitan ang bukas na pianong parang nagyayaya, at sandaling titipa ang maliliksing daliring tila mga kandila, samantalang ang mga mata'ipapakong walang kurap halos sa papel ng tugtuging lahad ang mga dahon. ang inaagpangan niya ng gayong pagtugtog ay isang fox trot na naglalarawan ng sarili niyang haka. kung ang mga ibon at maging halaman ay nagkakalaya sa pagiibigan, ang isang mestisa'dapat ding magnawnaw ng mga biyaya ng katalagahan. ang mestisa'may pagirog na kaparis ng balana, at anak din ni bathalang tumanggap ng isang mana; mana'dapat na gamitin ng ayon sa pinipita ng likas na pagkatao at sariling kaluluwa. sa harap ng batas ng pagkakalikha. babae'lalaki ay pantaypantay nga; kung gayon, mestisa, di dapat lumuha sa piling ng ibang kapwa mo diwata.

Engracio L. Valmonte

kapagkuwa'siya namang haharapin ang malaki'malinaw na salamin, at dito'waring ipagtatanong kung ano pa kayang ayos ang marapat niyang gawin sa kanyang maganda nang pusod, kung ilan pang daan ng espongha ang marapat niyang gamitin upang mawalan ng balantan ang pulbos ng kanyang mukha; at kung alin pa kayang kasuutan ang sukat niyang ipalamuti sa kanyang baling kinitang pangangatawan upang maging kahalihalinang lalo ang kanyang anyo na ipasasalubong sa makatang kinahuhumalingan ng kanyang pagibig. nahagisan ng tingin ni elsa ang isang alilang babae na patagong sumisilip sa pinto ng kusina na wari'nangingimbulo sa kanyang pagbikas, at kanyang tinanong: maganda na ba ako? wala na pong maipipintas ang lalong pihikang makamamasid, ang may lakip na ngiting itinugon ng alila. kung ikaw ba'lalaki ay mahahalina ka na sa akin? patay na lamang po ang hindi tablan ng pagkahalina! at ikinasiya ng mestisa ang mga patunay na narinig sa alilang yaong babae ring paris niya.

Engracio L. Valmonte

subali'gayon man, upang huwag yatang maging angap ang kanyang mga kilos, at nang mawalan na ng sukat makasaksi sa kanyang pagbibigay panahon sa pagpapakaliklik sa pangangarap ng gising sa laot ng mga hiwaga ng pusong inaalihan ng bulag at walang habas na pagsinta, ang ginawa'inutusan ang dalawang alilang tanging kasama noon sa bahay, na bumili ng kahi'anong bungang kahoy na maaaring magulasina, gaya ng siko, mansanas anoman. kung dito po sa malapit sa ati'walang mabibili niyan, ipinasubaling tugon ng mga inuutusan. kahi'doon sa palengke'sumaglit na kayo; at magtagaltagal ma'makapaghihintay na ako. at nawala noon din sa harap ni elsa ang kanyang mababait na alagad. nang mapanaog ang mga alila ay wala na siyang sukat pangilagan sa loob ng bahay. binuksan ni elsa ang isang lagpas taong aparador na sikip na sikip sa kanyang mahahalagang kasuutan. kumuha ng isang sayang sutla; isinunod ang isang may burdang baro; saka ang panyong nauukol na pangalampay. inilaglag sa sahig ang nasa katawan.

Engracio L. Valmonte

at iyon ang inihalili. lumingon sa likod. at nagparaandaan sa harap ng isang malaking salamin, at binikasang maigi ang kanyang anyo. bawa'lupi ng panyo'iniayos na mabuti; bawa'lukot ng baro ay maingat na pinantay: at ang mahabang buntot ng saya ay boong husay na binitbit ng kamay na kaliwa. ayaw niya niyon! hindi iyon ang dapat niyang ipasalubong kay tirso. kung kapagkaraka'gayak na siya, mawiwika nitong talagang sinadya niya ang gayong pagbibihis. naglabas na naman ng iba: ang isa sa kanyang pinakamagagarang pangbahay ang napiling kunin. at gaya ng una, ay isaisang inilaglag ang kasuutang nasa katawan. nguni'hindi rin tumama sa kanyang loob ang damit na huling pinili, kaya'di na naman ipinagpatuloy ang pagsusuot. alin nga kaya ang kanyang marapat gamitin? narinig niyang tinugtog ng isang orasang nakasabit sa dingding ang ikapito ng gabi; at napadungaw siyang saglit sa bintana, gawa ng pagkainip, wari sa paghihintay sa kanyang tinipanang makata.

Engracio L. Valmonte

wala pa, ang nasabi, marahil ay mahahatinggabihan ng dating ni tirso, yamang ang mga tao'nalalaang magpuyat ngayon dahil sa pagsalubong sa bumubungad na bagong taon. at pagalis sa durungawan ay napataas ang kanyang tingin sa mukha ng salaming kaharap. at kanyang nakitang sa boong hugis ng katawan niya ay walang nalalabing tagapagkubli ng kahihiyaan liban sa isang manipis at maputing damit pangloob na mula sa dibdib na nakaluwa ay nagtatapos ang luwang sa may kalamnan ng binting yari mandin sa lalikan. subali, dahil sa kanyang pagiisa, hindi inalumana ang kanyang pagaanyo, at nagyao'dito pa sa bulwagang binibigkas ang ganito: sinungaling iyang tubig, kapag hindi napilitang maginalon at sumulak, kung may apoy na nadarang; ang isda ay mailap nga'di mahuli sa baklaran nguni'dagling nabibinwit, pag may paing nakaumang. bulaan ang paroparong di maaakit sa bulaklak.

Engracio L. Valmonte

pag ang ganda'kulay nito ay may tamis na kalangkap; gamogamo'hamak lamang, pag ang ilaw'walang ningas, datapwa'kung may sindi na'bayani ring matatawag. may halamang gabigabi'tikom nga ang mga dahon. parang taong natutulog na nahapo sa maghapon; nguni'tao'halaman ma'nagigising, nagbabangon. pag ang araw'may sikat nang sa lahat na ay pagukol. katiyap ng panghuling alingawngaw ng tulang itong bininigkas sa sarili ay naulinigan ng mestisa ang ilang sunodsunod na yabag ng mga paang mandi'pumapanhik sa hagdan. siya noo'nabubungad sa pintong paharap sa hagdanan, at sa isang pihit ng tingi'hindi mangyayaring di niya mapagsino ang pumapanhik na iyon. at nakilala nga: ang makatang hinihintay na darating. sa pagsasagupa ng kanilang mga mata, dalaw at dadalawi'kapwa napatdahan ng dila'tila nangapatulos sa kanikanyang kinatatayuan. inibig ni elsa na tumakbong magtago magtungo sa may sisidlan ng damit, datapwa'ang kanyang mga paa'hindi naiangat sa pagkakayapak sa ibabaw ng tabla.

Engracio L. Valmonte

si tirso nama'nagtangkang manaog na walang paalam upang makaiwas sa gayong napakatuksong pagkakataon. subali'walang anoano'tinanggap ng kanyang mga taynga ang ganitong malambing na tawag ng birheng iyon na wari'naghihimala sa harap niya: magtuloy ka, tirso! at ang lalaki'napalingon sa kabila. at ang babae, sa gayong pagkakimi, ay madaling nakahalata. kaya'sa nakakikiliting kilos ay itinanong ng boong lamyos: may hinihintay ka bang kasama? at si tirso, sa narinig, ay parang dumamdam ng hiya. muling inilantad ang mukha sa harap ng himalang iyon ng karilagan, nguni'noon di'waring nangasilaw ang kanyang mga mata. kaya'ang mga ito ay mabanayad na kinublihan ng isang palad, bagay na siya namang ikinatanong ni elsa ng isang paaglahing turing: at ikaw ba ay napuwing? at ang makata ay wala nang nagawa kundi sumuko at pabihag na buongbuo sa diwatang iyong naghahatid sa puso niya ng di mailarawang mga tibukin.

Engracio L. Valmonte

sinaksihan ng mga namamalikmatang balintataw ni tirso ang banaybanay na pagangat at pagdipa ng dalawang bisig ni elsa, na, nang mga unang sandali'nagmistulang lawin na dadagit ng sisiw, datapwa'kaginsaginsa ay nagsalangaylangayang mandi'lumalangoy sa gitna ng alapaap. nagiisa ka yata. pautal halos na namitiw sa mga labi ng lalaki, pagkalipas ng saglit na walang imikan. at kung nagiisa man? isinambot ng mestisang sinundan ng isang hakbang na papalapit sa kausap. nahahalayan ka bang makiharap sa akin ng sarilihan'? idinugtong pang punongpuno ng lambing. tanging naitugong lipos ng pagkakimi ng makatang pinaghaharian ng kabaklahan. mabilis na gaya ng isang nakasisilaw na kidlat, ay kagyat na nagdaan sa papawirin ng alaala ni tirso ang larawang mistula ng kanyang kabiyak ng dibdib na hindi niya matulusan kung saan naroroon. ang naibulong na lamang sa sarili.

Engracio L. Valmonte

datapwa, ang paglalatang ng budhi ng mestisa ay patuloy na walang untoluntol, sumusulak na tubig na nahahandang mamayani sa kanyang maaaring lakumin. halika sa loob, tirso, kung hindi ka talagang nahahalayang makiharap sa akin sa ganitong ayos, anya. masok ka, at may mga kalugodlugod na balita akong iuulat sa iyo. pagkarinig sa gayong binigkas ng dalaga, isang pagkahalinang hindi mapaglabanan ang kaagad naramdaman ng makata sa kaibuturan ng kanyang sumisikdong puso. kaya'pigil halos ang paghingang sumunod sa nais ng magandang si elsa. dalawang mesedorang magkaagapay na anaki'tinatanuran ng isang nakapatungong salamin ang napili nilang pagtigisahan. at pagkahilig sa tinurang likmuan ay si elsa ang unang nagbukas ng pananalita. pinapagtataka mo akong lubha sa mga kilos na iyong ipinamamalas sa akin! natatalastas kong ikaw ay makata, isang lalaking anak sa tulaan at marahil ay magpapakatapos sa mga tulain.

Engracio L. Valmonte

datapwa, sa di iilang pangyayari'napagkilala kong ikaw ay isa pa pala riyan sa mga kawal ng pagpapakunwari. gayon man, ay pakikibagayan din kita. na ikinahihiya mo ang ganito kong ayos na iyong nataunan sa iyong pagdating? magdadamit ako, kung gayon. pagkawika nito, ang mestisa ay maliksing tumindig; tinungo ang magarang aparador at nuha ng isang maringal na kasuutan, yaong kakulay ng apoy na nakadadarang at nakapapaso hanggang sa puso. pagkapagbihis ay muling pumiling sa kinahihiligan ng lalaki. oh, gaanong pagkasilaw ang nangyari noon sa mga balintataw ng makata! di ba tayo pasasa pandakan? ang mayamaya'naitanong ni tirso, nang mamasdan niyang si elsa'parang naghihintay sa kanya ng anomang sasabihin. oo nga, isinagot ng mestisa, nguni'mamayang maghahatinggabi, pagkatapos na tayo ay makapagpasyal sa escolta at makapanood sandali ng sayawan sa plaza moraga. kung gayon, ay tayo na.

Engracio L. Valmonte

bago tayo lumakad ay ibig ko munang mangako ka: hindi mo na kaya ako lilisaning walang paalam na gaya ng iyong ginawa noong tayo'nakaautong magtungo sa luneta? hindi naikubli ni tirso ang isang ngiting may lihim na kahulugan, bago nakapakli. ibig kong ibalita sa iyo, elsa, anya, na sa mga sandaling ito marahil ay pinasisimulan na ang taunang sayawan ng club filipino at gaya ng pagkaalam mo, ako ay kaanib sa klub na iyan. gayon ma'wala ako sa sayawang iyon at ngayo'nasa piling mo, alangalang sa isa mong hiling na samahan kita sa pandakan. sa pangyayaring ito, ay dapat nang mahulaan mo na kahi'abutin tayo roon ng umaga, ay nalalaan akong hindi magsasawa ni lalayo sa iyong piling. at sino ang kapareha mo? walang iba kundi ang aking mabait at butihing kaibigang nagpahatid sa akin kanina ng isang mahalagang aginaldo, ang pinakatatanging mestisa na kausap ko ngayon. ang mestisang lagi mong inihahatid sa alanganing kalagayan!. inihahatid sa alanganing kalagayan? sukat na, tirso.

Engracio L. Valmonte

may sayawan nga pala kayo sa club filipino ang sabihin mo sa aki'kung ano'hindi ka na naganyaya. alalahanin mong may sulat ka sa akin tungkol sa sayawan sa pandakan; anyayahan kita sa klub ay sasabihin mo na lamang na talagang binibigo ko ang iyong mga lakad. tirso, tila bumabait ka na ngayon. mangyari'nagaaral sa mga turo mo. sa lihim na pitak ng dibdib ni elsa ay dumalaw noon ang ilang tilamsik ng liwayway na waring naghatid sa kanyang kaluluwa ng mga unang balita ng isang kapalarang di maglalao'mapapakanya. nang sandaling iyon ay naitanong ni elsa sa kanyang sarili kung tunay nang ang kilos na yaong namamasdan sa makata ay nagtataglay ng ibang damdamin, ibangiba, yaong di papalayong gaya ng una, kundi papalapit na'magbibigay kasiyahan sa kanyang mga lihim na pangarap. tiningnan niya si tirso ng isang tinging parang nangungusap. at ang bilang naging tugon ng makata: kay ganda mo, elsa!

Engracio L. Valmonte

kaikailan man sa boong pagkikilala nila ay di magunita ng mestisa na siya ay nakarinig na ng gayong hayagang pagpuri ng makatang si tirso, kundi nang gabing iyon. magdudulot na nga kaya ng masaganang ani ang mga pananim ni elsang inaalagaan sa pitak ng kanyang dibdib?. maalaala ko pala, ang mayamaya'narinig kay tirso, di ba'wika mo sa iyong sulat na ako'babalitaan mo ng ilang bagay na mahalaga ukol sa aking kasaysayan, kaya mo ninasang ngayo'maparito ako? oo nga, ang amin ng dalaga, nguni'nagaalaala akong baka hindi mo na naman paniwalaan. huwag lamang bang hindi ikaw ang magbabalita eh. sabihin mo na nga, elsa. mabuti'panggagaling na natin sa pandakan. anhin ko kung ayaw ka! di mo matatamo ang mahalagang balitang may kinaalaman sa babaeng kinauululan mo! at dagling nakaramdam si tirso ng malaking pananabik. may kinaalaman kay teang? itinanong na agaran. hindi ako nagbibiro, ang matatag na sambot ng mestisa. ay bakit ayaw mo pang sabihin ngayon? sinasabi ko sa iyong mamaya na.

Engracio L. Valmonte

kung gayo'tayna sa pandakan. ayoko na yatang sa pandakan tayo magtungo. ibig mo sa aming klub? mabuti, kung magkagayon. nguni'lalong mabuti kung madaluhan natin kapwa ang dalawang sayawan sa gabing ito. sa klub at saka sa pandakan pa? una muna sa club filipino saka kapag maghahatinggabi na'tumawid tayo sa pandakan. ikinatuwa ng mestisa ang mungkahi ng makata. at noon di'inilabas na ang kanyang mahahalagang hiyas, isinakatawan ang mga ito, at pagkatapos ay isinuot ang kanyang bagong sapatos na kakulay ng ginto. dumating ang mga alila na taglay ang mga ipinabili ni elsa. hinuhulaan ko na nga bang paririto ngayon si mang silveira, ang manawanawang ibinulong ng isa sa mga alila sa kanyang kasama, pagkaabot kay elsa ng kanilang mga binili. kapag naghintay ay talagang may darating. itinugon namang lihim ng pinagsabihan. at hindi naglipat sandali'nasarili na naman ng makata at ng mestisa ang loob ng kabahayan. naito ang mansanas, ang magiliw na alok ni elsa sa kanyang panauhin.

Engracio L. Valmonte

nagpabili ka pa pala niyan, ang nawika ni tirso pagkamalas sa ipinagaanyaya ng mestisa. nagpabili ako nito, tirso, at nais kong sa pamamagitan nito ay mahulaan ko ang iyong mga niloloob. sa paanong paraan? kung mamasarapin mo ang mga frutas na ito, ay ituturing kong mamasarapin mo rin ang pakikipareha sa akin ngayon; datapwa'kung mapuna kong hindi mo ito ikinasisiya, ay ipalalagay ko namang magpaunlak ka ma'napipilitan lamang. mabuting panghuhula! at sa panghuhula mong iya'walang pagsalang matutunayan mong boong kaluluwa'boong pagkataong ikagagalak ko ang pagdalo nating magkapareha sa sayawan ngayon, sapagka'kakanin ko ng boong pananabik ang. iyong mansanas. natawa si elsa. at natawa rin si tirso. makasandali ay saka nagsalita ang mestisa. natatandaan mo marahil na sa sulat ko'nasasabing magsasalo tayo sa gabing ito, anya, samantalang tinatapos sa bibig ang huling kagat ng isang mansanas na kanyang tinalupan.

Engracio L. Valmonte

ang pagsasalong iya'matutuloy; hindi nga lamang dito kundi sa isa sa mga hotel restaurant sa maynila, sapagka'hindi na napigil ang pagpapauna sa pandakan kanina pa ng mga kapatid ko. tayna, kung gayon, tanging naipulas sa bibig ni tirso. may kalesang naghihintay sa atin sa daan. mayroon ba? at pagkapagiwan ng ilang tagubilin sa mga alila, ang mestisa'ang makata ay magkasunod nang nanaog at nawala noon din sa dilim ng gabi. ang kalesang sinasakyan ni elsa at ni tirso na isang de primerang walang taglay na bilang sa likod at hila ng isang masipag na kastanyong ayaw manding madiktan ng pamalo sa katawan, ay sinusundan ng dalawa pang mahahagibis ding kalesa na lumiwa sa tapat ng gusali ng germinal at paakyat sa tulay ng ayala, nang masalubong ng isa pa ring kalesang kinalululanan naman ng dalawang lalaking sa wika ni cervantes naguusap. pagkalampas ng sasakyan nina tirso ay halos nagkasabay ang pagulat na turing ng dalawang lalaking kasalubong: si silveira at ang mestisa!

Engracio L. Valmonte

at kapwa hinabol ng tanaw ang kanilang nakita. at ang kanilang kutsero ay hinudyatang huminto. nakilala ba ninyong mabuti? dr. nicandro? itinanong ng nasa kanan sa kanyang kaagapay. kailan ma'hindi ako pinagdadayaan ng mga mata ko,. martinez, ang naging sagot ng nasa kaliwa. sa pagkatingin ko man ay sila rin. kung gayo'madali tayong magpihit at sila'tultulan natin. mabuti nga, at sa isang tukoy sa tagapagpalakad ng sasakya'sinabi: kutsero, vuelta . nguni'ang hayop na humihila ay tila suwail na hindi kadaglidagling nakukuha sa mga pabiglabiglang ubos. nagumurong pa muna sa mga tabi ng bakod na parang tumututol sa mga hampas na tinatanggap sa kutsero bago pumayag na bumalik ng lakad at muling tumakbo. nang makapihit ang sasakyan ni dr. nicandro at ni martinez ay di na nila mapagsiya kung alin sa tatlong kalesang nagpapatulinan ang kina tirso at elsa. gayon ma'pinilit nilang magdagdag ng bilis ang mabilis nang takbo ng kanilang kabayo, sa nais na mapalapit din sa tatlong nagpapalusutan.

Engracio L. Valmonte

palo, kaibigan! ang utos pang nagkakanggagahol ni martinez sa kutsero. buwisit na kabayo! ang payamot namang saad ni dr. nicandro na sinasabayan pa ng kamot ng ulo. pagkabagalbagal! babayaran ka namin ng doble abutan lamang natin ang isa sa tatlong kalesang iyon, sinabi pa ni martinez sa kutsero. at ang kutsero, sa panghahawak sa karangalan ng pangungusap ng mga maginoong sakay niya ay walang imik na sunod na lamang ng sunod sa bawa'sa kanya'sabihin, samantalang ang likod ng kabayo'siyang nag uumaso halos sa malimit na lagpak ng pamalo. ilan pang sandali sa paghahabulan at nakita nina martinez na iisa na lamang ang kalesang kanilang nasusundan. at nagtibay sa kanilang paniwala na iyon ang kinasasakyan nga ng makata'ng mestisa. ang iba ay nagsiliko marahil sa ibang daan at hindi na nila mabakas. habol, at malapit na tayo! ani dr. nicandro. huwag na tayong hihiwalay sa sinusundang iyan kahi'saan makarating!

Engracio L. Valmonte

samantala, ang mga sanhing naguutos ng gayong pagtultol ng dalawang lalaking magkasama sa lakad ng sasakyan nina elsa at tirso, ay mapagkikilala sa ganito nilang salitaan: ngayon tayo dapat maniwala sa kutob ng ating loob, ang sabi ng isa kay martinez. siya nga po, dr. nicandro, ang ayon ng kapiling. at ito po'hindi na kutob lamang ng loob, kundi isang katotohanan nang itinatalampak ng mga pangyayari sa ating mga mata. ako rin ang may kasalanan, kung sa bagay, sa ganitong aking napagsapit, ang wika pa ng manggagamot habang nagkukumamot halos ang kanilang kabayo. sapagka'gayong sa club nacionalista ay may nahalata na ako ay kung ano'hindi pa nagbago ng loob sapul noon. at matagal na rin bang nahahalina kayo sa mestisang iyan? mula pa po noong una kong makita iyan at makatabi sa sine ideal . kayo naman, kailan pa naging paris kong umasaasa sa pagkakapalad sa nasabing mestisa? oh, di ko na ibig alalahanin, doktor!

Engracio L. Valmonte

sukat ang nalalaman na ninyong kapwa tayo sinawi ng ating pagasa, at wala na. sa ganang aki'wala na nga pong nalalabi kundi ang masunduan ko ngayon kung saan naroroon ang pugad na pinagpapasasaan ng aliw ng dalawang ibong iyan. kundangan naman kasi'nagpakahilam tayo sa babaeng iyan! parang ipinagtatanong pa natin kung ano ang mestisa!. nguni'kung ang babae po ay di ko pinagngingitngitan; at ang kanyang pagpapahalaga sa iba ay walang anoman sa akin na gaya rin ng pagkawalang anoman ng pagkahalina ninyo sa kanya. at di ba ninyo natatantong tayo ay wala kundi dadalawa lamang sa hanay ng di mabilang na mga lalaking paris natin na naaakit din ni elsa sa minsang pagbabati sa isang pagkakatitigan kaya? at ang kilos na iyan ni elsa ay siyang talagang kilos na sarili ng mestisa. samakatwid ay kay silveira kayo nagtatanim? paano po'pinamuhunanan ko ng magandang loob ang lalaking iyan, saka ganito ang iginanti sa akin.

Engracio L. Valmonte

ah, magkasama nga raw yata kayo sa philippine law school tangi po sa riya'nakatukatulong din niya ako sa kanyang mga lakad para sa isa pang babaeng kababayan ko pa naman. at may nililigawan pa bang iba? di po lamang nililigawan, kundi talagang nobya na. at saka ngayo'si elsa balboa naman ang kasama? iyan po ang labis kong ipinagdurugo ng puso! tunay nga palang ang poeta ay walang kabusugan, walang hindi pinipintuho, walang hindi inaawitan ng kanilang mga tulain. paano ka nga ba sa mga taong iyan! pasasaan ba'hindi ako makagaganti! pagsapit dito ng salitaan ng dalawa, ay namalas nilang ang sinusunda'ayaw hiwalayang sasakyan ay biglang nagtigil sa isa sa mga tagong lansangan sa sampalok. aha, at dito pala! ang sabi ni martinez, kasabay ng pigil sa balikat ng kutsero. nalalaman na natin ngayon! ang susog naman ni dr. nicandro. kutsero, huwag tayong pakalapit at baka makita nila.

Engracio L. Valmonte

nguni'ang kabayong nagngingitngit mandi'hindi napigil ng nagpapalakad kung hindi nang halos ay mabunggo na lamang ng kanilang kalesa ang kalesang sinasapantaha nilang kinaroroonan ni tirso at ni elsa. sa gayo'kapwa walang maalamang gawin sa pangungubli, dahil sa malaking pagaalaalang sila'makikita ng makata at ng mestisa, kung ang mga ito'magsiibis sa sasakyan. datapwa'wala nang magagawa; nagkasubuan na. maghintay na lamang sa pagibis ng dalawa. ang dilim ng gabi ay maaari na marahil na maglingid sa kanila sa mga mata ni tirso at ni elsa. nang mga sandaling hinihintay nina martinez at dr. nicandro ang panunod na pagpanaog sa sasakyan ng mestisa'ng makata, ay siyang paglunsad sa malapit sa kanila ng isang malaki'mabigat na katawan ng isang lalaking ang kulay ng mukha ay nakikipangagaw sa dilim ng gabi. isang matabang negro! ang naibulong na punongpuno ng mangha ng kutsero sa dalawa niyang sakay. ang hindi naman magkantututong sambot ng dalawa.

Engracio L. Valmonte

at noon di'namasdan nilang sila'nilapita'kinikilala ng tinurang negro . at pagkalapit sa kanila'tumanong: what are you doin, here, hombre? por que sigue conmigo ang kutsero, sa kabiglaana'pagaakalang siya ang tinatanong, ay halos mautal sa pagsagot ng: no gat, sinyor, no gat; mi bueno hombre. salamat sa ganitong nakatatawang tugon ng kutserong nahintakutan nga yata sa itim at laki ng tinukoy na amerikano, si martinez at si dr. nicandro ay kapwa malamig ang loob na humingi ng nauukol na paumanhin matapos na ipaliwanag ang kanilang pagkakamali. ang amerikano'anyong nagalinlangan pa sa mga ipinahayag ng dalawang magkasama, subali'dahil sa napaghalatang sila'mga tao ring may pinagaralan, alangalang sa kanilang malinis at sanay na paggamit ng inggles, saka sa mabuting ayos ng kanilang pananamit na di mahihintay sa mga may masasamang loob na dapat paghinalaan sa gayong pangyayari, ay nagkibit na lamang ng balikat bago tumalikod na pumanhik sa isang bahay na nakaurong sa daan.

Engracio L. Valmonte

gayon na lamang ang nangyaring tawanan ng mga naliho ng kadiliman ng gabi. at habang nililisan nila ang pook na yaon, ang pagngingitngit ng loob ay pinararaan sa matunog na halakhakan. pero wala ka bang nakitang isang babae'isang lalaki sa mga nasalubong natin sa may tapat ng germinal itinanong ni martinez sa kutserong nagtututop ng tiyan sa di mapigil na tawa. mayroon nga po. ay saan nagtungo? aywan po ba; ang boong asa ko'talagang ang nasusundan natin. at si dr. nicandro'halos hindi makapagsalita sa pagiihit ng tawa. martinez, ibig ninyong magbalik tayo sa pasay upang matiyak kung siya nga hindi ang ating nakita? ang tanong makailang saglit. hindi na po kailangan, ang tanggi ng tinukoy. at di ba kayo naniniwalang talagang siya at si silveira ang nasalubong natin? naniniwala rin, nguni'nasaan sila? ano'isang matabang negro ang nakatungo natin pahinto ng ating sasakyan? ang buwisit na negro at sumunod na naman ang pagkakaingay ng tawanan.

Engracio L. Valmonte

sa mungkahi ni martinez, ay minarapat ng dalawang makikisig na binatang kabilang sa, hanay ng mga nabibighani ng dilag ni elsa nguni'di nagtatamong pala, na magtuloy sa isang bar sa santa cruz upang kung mangyayari'lunurin ang malaking pagkabigong kanilang kinamtan sa loob ng ilang kopita ng alinmang inuming pumapaso sa lalamuna'dumadarang sa diwa. anopa'dahil nga sa kabiguang iyon at pagkapahiya pa sa harap ng isang amerikanong itim, ang pagkamanggagamot ni dr. nicandro ay walang nagawa kundi makiayon sa gayong mungkahi ng kasama. sinarili ni martinez at ni dr. nicandro ang isang munting mesa na nasa isang dulo ng tindahang iyon ng sarisaring alak, ng sa isipan nila'walang namumugad kundi ang larawan ni elsa at ni tirso na magkapiling ng boong laya, sa loob ng isang kalesang aywan nila kung saan nagtungo. ang dalawang binatang ito ay nagkita nang gabing iyon sa liwasang goiti.

Engracio L. Valmonte

at sapagka'nagkakilala sila sa sayawan sa club nacionalista nang isang gabing kasama ni martinez si elsa, ang ginawa ng manggagamot ay kinaulong ang lalaking ito ng ang mestisang sinabi ang tukoy ng kanyang pakikipagusap. sa pagniniig nilang iyon ay dili ang hindi sila nagkatapatan ng kanikanyang loob hinggil kay elsa, at napagkaisahan nga tuloy na sila'magsadya kapwa sa pasay, at magpasumalang maganyaya sa mestisa sa pakikigalak sa bagong taong bumubungad, si martinez na sadyang may ugaling di makapagsarili ng lihim, at si dr. nicandro na masasabi namang halos mahibanghibang na sa ngalan at larawan ng mestisa, ay kapwa hindi gumamit noon ng pagkakaila at ang tuyo at lagay ng isa ay ganap na sumakaalaman ng isa pa. anopa'sa wakas ng kanilang salitaang iyon ay lubusang napagtalastas ng isa'isa na sila ay kapwa nabibilang sa mga lalaking gayong pinagpapakitaan ng mabuting loob ni elsa ay kung ano'hindi naman magkamit ng kanilang minimithimithi.

Engracio L. Valmonte

at kapwa sila umamin, lubha pa nitong masalubong nga nilang kasarilihan ni elsa sa dilim ng gabi si tirso, na ang mga lakad ng makatang ito ay talagang malayo na ang nararating na kung pakahahabulin pa nila'dili ang hindi mangyari ang sila'uyamuyamin at ngisihan na lamang. wala na tayong nararapat gawin,. martinez, kundi ang pawiin na sa ating alaala ang mestisang iyan, ang wika ng manggagamot nang maparaan sa lalamunan ang unang tungga ng nakalalasing na inumin. kung sa ganang akin nga ay walangwala na ang lahat, iniayon naman ng pinagpayuhan. nguni'ang hindi lamang yata karakarakang mapaparam sa gunita ko ay ang di mabuting iginanti sa akin ng lalaking pinautangan ko ng magandang kalooban: si silveira. ang ginawi ng lalaking ito anhin ko mang limii'humihingi ng nababagay na kapalit, ng nauukol na paghihiganti. hintay kayo!

Engracio L. Valmonte

biglang inihadlang ni dr. nicandro sa pangungusap ni martinez, at ang mga mata'palihim na itinudla'saka binawi sa dalawa pang lalaking nasa isang mesitang di lubhang kalayuan sa kanila, sa may tinatalikuran nati'tila nauulinigan kong ang pinaguusapa'dili iba'ang pinaguusapan din natin. ibig ba ninyong makimatyag? ang dalawa ay kapwa nanahimik at tinalasan ng taynga ang sinasabi ng nasa kanilang likuran na nang kanilang linguni'hindi naman namukhaan. at ang narinig nila: ganoon ang lalaki! nasusulit ang pagod! hindi paris mong sa pamamalakaya sa mestisang iyan ay panay na talo at walang panalo. ang sabihin mo'lalong mapalad siya kaysa akin. kung ako ang nasa katayuan ni silveira, hindi ko masabi kung saan na kami nakarating! ibig mo bang sabihi'hindi mo magagawa ang paris ng ginagawa ni silveira? ang sinasabi ko ay magagawa ko ang paris ng iyong hinahangaan sa kanya, kung ako ang nagkaroon ng kapalarang maghari sa kalooban at pagibig ni elsa.

Engracio L. Valmonte

sa salitaang nauukol sa babaeng mestisa, ay di na kailangan ang paghahanap paghihintay ng kapalaran. ang pagkakapalad ng isang gaya natin sa harap ng mestisa, ay di sa mestisa nanggagaling kundi sa atin din. ang mestisa ay hindi kagaya ng ating mga babaeng ibig na'ayaw pa. ang kaibang sangkap ng dugo ng isang paris ni elsa ang nagbibigay sa kanya ng kaibhan sa wagas na pilipina. kung sa bagay ay di ko natatalos ang hulo at luwasan ng mga lakad sa kanya ni silveira, nguni'gayon ma'hinuhulaan kong kung nagkapalad man ang lalaking iyan ay sapagka'natutuhan niyang tugunan ang mga lihim na hangarin ng mestisa. nalurok niyang si elsa ay may kaluluwa na laging nauuhaw sa hamog ng kabataan, na ang puso'lahad na parati sa dilig ng sarisaring aliw na idinudulot ng kamunduhan; si silveira nama'walang sinayang na pagkakataon, at ang lahat ng iyo'kanyang inihahandog ng ubos kaya. at kung kayo ng makatang iya'may pagkakaiba, ay sa dakong iyan kayo talagang nagkakalayo.

Engracio L. Valmonte

nguni'si elsa balboa ay hindi paris ng balanang mestisa. sa dinamidami ng naaamuyan kong nangingibig sa kanya, ay iisa lamang naman si silveira na nakalalamang sa akin. di siya katulad ng ibig mong ilarawan na may pusong tuwina'may pitak sa sangdaan mang pangalan. kung bagaman ay sa dahilang hangga ngayo'nagiisa pa rin si silveira na natututong bumagay sa maiinit na sulak ng dugo ni elsa. subukin mong gawin ang mga kasanayan ng makatang iyan, at makikita mong ako'hindi nagpapakalabis sa aking mga hakahaka. aywan nga ba sa mestisang iyan!. paris ngayon: ano ang napanood natin? samantalang ikaw at ang tanang paris mong tutulogtulog ang damdami'waring naglalaway sanhi sa pagkatingala sa isang manggang nakabitin sa puno, si silveira naman ay boong pagwawaging nagdaan sa harap nati'kakawit bisig ang mestisa na pumanhik sa isang hotel.

Engracio L. Valmonte

pagkarinig nina dr. nicandro'martinez sa dakong ito ng salitaan ng dalawang lalaking hindi nakikilala, bagaman alangang asalin ng gaya nila ay kapwa sila nagtangkang makilahok sa gayong paguusap, upang kung sakasakali'kanilang matalos kung aling hotel ang binanggit na iyon. datapwa'hindi naman nangyari, palibhasa ay panunod nang nagsilabas noon din sa pintuan ng tindahan ang mga lalaking kinaringgan ng gayong salitaan. si elsa at si silveira sa hotel sa ganitong oras! ang pakagat labing nasambit ni martinez. ah, talagang ang kapalaran ay kanila na! kaya dapat na tayong magpugay sa kanila, ang wika naman ng manggagamot. nguni'kung hindi ang buwisit na negro sana'hindi nila tayo napaglihuan. at ang dalawa man naman ay nagsilabas na rin. sa nais manding ganap na malimutan ang gayong dagok ng kasaliwaan ay nagkaisang magpapauwi na kapwa ng bahay at hindi na tuloy makikibahagi sa kasayahang pinagpupuyatan sa lahat ng dako.

Engracio L. Valmonte

kinakailangang gamitin ko na ngayon ang lahat ng paraang aking magagamit sa ikapagwawagi ng aking mga adhika, ang naibulong ni elsa sa kanyang sarili samantalang pinagmamasdan niya ang masasayang kilos ni tirso nang sila ay nagsasalo ng boong lugod sa isa sa mga mesa ng hotel de francia . at may katuwiran si elsa upang magsaloob ng ganyang balak. ang damdamin at palagay na kanyang nadadama sa bawa'kilos at pangungusap ng makata nang gabing iyon, ay talagang di na kagaya ng dating may lamig ng yelo ng pagkawalang pakiramdam, kundi may init na ng apoy ng isang kaloobang pinapagaalimpuyo ng lihim na pagiimbot.

Engracio L. Valmonte

ang ginawang paghawak ni tirso habang nasa kalesa sila sa kanyang dalawang maliliit na kamay na binibigyan pa ng bahabahagyang pisil na isinasaliw sa kahi'anong sabihin; ang pagpaparinig sa kanya noon ng mga halimbawang may dalawang kahulugan na kung minsa'makakiliti at kung minsa'makakalamkam; at ang malimit na paglalagay sa pinggan niya ng sarisaring ulam nitong nagsasalo na sila; saka ang mahigpit na pagtanggi'pagkakaila ni tirso nang banggitin niya'pakibalitaan si teang; ang lahat ng ito ay mga pangyayaring mahigpit sa kailangan upang siya, si elsa, ay magkapaniwalang si tirso ay dili ang hindi nga natatawag na sa di karaniwang alindog na tinataglay ng kanyang pagkamestisa.

Engracio L. Valmonte

at ang paraang dapat kong gamiti'ang lunurin siya sa galak, lasingin ang puso niya sa alak ng aliw at kung mangyayari'suubin ang kaluluwa niya ng kamanyang ng ligaya, hanggang sa pumaimbuyog sa lawak ng pangangarap ang kanyang diwang kapatid ng mga salamisim, ang wika pa ni elsa, habang tanggap siya ng tanggap sa bawa'putaheng sa kanya'idulot ng makatang kapiling. sinabayan muna ng mestisa ang pagtagay ng valdepenas ni tirso bago muling ipinagpatuloy ang lihim na pagduduklay sa sarili ng ganito: ang ginawa ng pari sa hihigan ni teang na natutop ni manang magda sa tahanan ni tia basilia ay mabuting ipaghintay ko na muna ng ibang pagkakataon para ibalita sa kanya sa ayos na magalingin ko. kung iyo'ngayon ko sasabihin, anomang balatkayo'hindi makagigitaw at ang dibdib niya'papasuking walang sala ng malaking kalumbayan. kung magkagayon ay nanganganib akong maparam na nama'sukat ang ganitong kanyang mga kilos at palagay na sa masid ko'nangangako ng aking nalalapit na tagumpay.

Engracio L. Valmonte

elsa, ang sa malambing na tinig ay itinawag sa kanya ng makatang kasalo, tawag na siyang gumambala sa kanyang pagmumunimuni. nahuhulaan mo kaya ang sukat isaloob ng mga taong nakamamalas sa ganito nating anyo?. at ang tanong na iyo'lalo pang nagparamdam ng kasiglahan ng pagasa sa mga lamad ng puso ng dalaga at siyang nagpapula ng kanyang mukha sa sandaling iyon. kaikailan man ay di siya nakaririnig ng gayong pangungusap na iniuukol sa kanya ni tirso. subali'ano ang marapat niyang itugon? hulaan mo nga, elsa, ang iniisip ngayon ng mga taong iyang nagtingintingin sa atin, ang pangiti pang saad ng makata, kasabay ang panakaw na pagpupukol ng sulyap sa mga iba pang taong nagpapasikip sa malaking hotel na iyon. ang sa di kawasa'ipinakli ng mestisa, ang aking hula ay iniisip nilang sila'nakakikita ng isang lalaki at isang babae na nagsasalo sa mesitang itong ating pinaghaharapan. mabuting panghuhula! nguni'hindi iyan ang ibig kong marinig sa iyo.

Engracio L. Valmonte

nakakikita nga sila ng isang babae'isang lalaki sa mesitang ito; nguni'ang kung ano ang kanilang ipinalalagay na sanhi ng ganitong pagsasalo ay siyang ibig kong hulaan mo. sanhi ng pagsasalo? alin pa kung hindi ang pagkain! kay pilyapilya mo! hindi ba tama ang aking hula? pagkain nga. subali'magano ang palagay nila sa atin? alalaong baga: magkapatid magkaibigan? magkaibigan magsinggiliw, magsinggiliw magkaaway? diyan ka natalo! ikaw: ano ang hula mo? itinuturing nilang tayo ay dalawang pusong iisa ang tibukin. makikita mo'iiwan kita, kapag ganyan pagkapilyopilyo mo. at kanino ka sasama? kung kanino nga, eh? sa lelang mong panot! at biglang itinungga ni tirso ang nalalabing laman ng kopang nasa harap niya. pagkatapos ay nagmukhang malungkot, saka itinanong sa mestisa: kung iiwan mo nga ako, elsa, ay kanino ka sasama? nahihibang ka ba, tirso? ano ang nangyayari sa iyo? malinaw ang aking pagiisip. datapwa'nais ko lamang na magkaroon na ng wakas ang mga pagaalinlangan ko.